Menu
O początkach Chrzanowa i jak niegdyś radzono sobie z dostępem do wody
Chrzanów jako jedno z nielicznych średniowiecznych, założonych na prawie magdeburskim miast, nie posiada zachowanego aktu lokacyjnego, co znacznie utrudnia odpowiedź na pytanie jak miasto wyglądało na samym początku i kiedy dokładnie datowane są jego początki.
W okresie średniowiecza i nowożytności liczba mieszkańców sukcesywnie rosła, a co za tym idzie również i zapotrzebowanie w wodę (do początku XVI w. miasto Chrzanów liczyło 444 osoby, natomiast w latach 1530-1600 posiadało 1 065 mieszkańców, a w okresie 1600-1655 już 1 251 mieszkańców). Dostęp do wody pitnej – zarówno z punktu widzenia sanitarnego jak i spożywczo-przemysłowego – był więc niezwykle istotny. Wiązało się to również ściśle z charakterem gospodarczym Chrzanowa: górnictwem i hutnictwem.
Wczesne wzmianki w dokumentach – począwszy od 1431 r. – potwierdzają istnienie w mieście łaźni miejskiej. Łaźnia chrzanowska znajdowała się na tyłach Rynku, po południowej stronie miasta. Wybór tego miejsca zdaje się być nieprzypadkowy, z racji optymalnego wykorzystania ukształtowania terenu – opada on naturalnie w kierunku rzeki Chechło. W roku 1608 odnotowano, iż w miejscu, w którym miała funkcjonować łaźnia znajdował się ogród tzw. łaziebny. Jako ciekawostkę warto przytoczyć też fakt, że jednym z trzech pierwszych budynków żydowskich w Chrzanowie była mykwa, czyli łaźnia żydowska. Wzniesiony pierwotnie jako budynek drewniany, powstał pomiędzy 1781 r. a 1787 r.
W XVI w. koszt budowy studni prywatnej na terenie własnej parceli wynosił 4 zł i w stosunku do kosztów budowy całego domu – 100 zł, był niewielki. Jednak za 5 zł można było wówczas kupić konia. Mimo, że koszty wykonania studni były dość wysokie, każdy z mieszkańców dążył, by mieć dostęp do wody pitnej. Niektórzy mieszczanie chrzanowscy przy sprzedaży danej parceli, zastrzegali sobie prawo poboru wody z danej studni “na wieczność”.
W XVIII w., kiedy to sporządzono inwentarz zabudowań dworskich odnotowano wzmianki o dwóch studniach – pierwszej na terenie późniejszych zabudowań i drugiej na terenie folwarku, za browarem folwarcznym. Obie studnie posiadały koryto do pojenia koni i bydła. Ze względów bezpieczeństwa studnie stały w odległości od zabudowań, na głębokość kilkudziesięciu metrów. Stosowano ocembrowanie główne drewniane, a samą wodę czerpano za pomocą kołowrotu lub żurawia.
Centrum społeczno-gospodarczo-kulturalnym średniowiecznego i nowożytnego miasta był rynek. To właśnie tam stała studnia miejska, której dokładną datę powstania trudno ustalić. Wiadomo, że wymieniana była w XIX w., np. pod datą 1845 r. Naturalnie stała się również miejscem spotkań, głównie sprzedających i kupujących w dni handlowe, w późniejszym okresie stały obok niej dorożki w oczekiwaniu na klientów. W okresie międzywojennym, zwana była „wielką” i uznawana przez mieszkańców za niezwykle wierną, ponieważ nie wysychała, mimo upalnych dni.
W XIX/XX w. bardzo popularne były tzw. „wspólne studnie”, które były wykonywane na koszt kilku właścicieli, najczęściej sąsiadów i musiały zaspokoić potrzeby kilku lub kilkudziesięciu rodzin. Jednak woda w nich miała być na ogół twarda, z silnym wapiennym osadem, czasem brudna, a czasem wcale jej nie było.
Kwestia odprowadzania wszelkich nieczystość z posesji, w okresie XIV-XVIII w. pozostawała w gestii właścicieli danej nieruchomości.
XIX wiek i pierwsze starania o budowę wodociągu
Przełom nastąpił dopiero w okresie zaborów w XIX w., kiedy to dzięki nowemu i świeżemu podejściu niektórych osób, podejmowano próby rozpoczęcia jakichkolwiek działań na rzecz wykonania „miejskiego” wodociągu i problemu asenizacji miasta. Udało się je sfinalizować dopiero w XX w.
Ważny okazał się rok 1866, kiedy to na podstawie uchwały Sejmu Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim zarząd nad miastem objęła ponownie Rada Miasta wraz ze Zwierzchnością Gminną. W zakresie jej kompetencji znajdowało się m.in. przeciwdziałanie epidemiom na terenie gminy, a dla realizacji tego zadania niezbędne było wykonanie pełnosprawnego systemu wodno-kanalizacyjnego. Na zgromadzeniu Rady notariusz Apolinary Horwath zawnioskował, by pod obrady wprowadzić punkt pilnej budowy wodociągów i kanalizacji w mieście. Początkowo rozmawiano na temat wykorzystania do zasilenia wodociągów nadmiaru wody z kopalni „Matylda” w Kątach (po 14 latach pracy zakładu górniczego, w 1866 r. podczas pogłębiania jego wyrobisk, nastąpił potężny wypływ wody, w wyniku którego kopalnia została unieruchomiona). Prawdopodobnie z racji kosztownego charakteru przedsięwzięcia zarzucono ten pomysł. Zlecono jednak specjalistyczne badania terenów wokół miasta, w celu znalezienia właściwej dla wodociągu lokalizacji.
XX wiek i początki wodociągu i kanalizacji
Dopiero początki XX wieku przyniosły realny postęp działań w kierunku budowy wodociągu z prawdziwego zdarzenia. Prowadzone na północ od Chrzanowa, w kierunku Szczakowej, prace badawcze wskazały, że jest tam ilość wody, która wystarczyłaby dla kilku miast większości Chrzanowa. Odwierty potwierdziły, że studnia jest wysoce wodonośna i wystarczyło przeanalizować jakość. Zwierzchność poleciła wskazać optymalną lokalizację dla stosownych budynków z zaznaczenie, że muszą się one znaleźć na terenie Balina. Koszty inwestycji skalkulowano wstępnie na kwotę 100 tys. zł i były to szacunki dość oszczędne.
Kalendarium najważniejszych wydarzeń przed wybuchem I wojny światowej:
9 listopada 1904 r. – Rada miasta upoważniła dr Kepplera do przeprowadzenia niezbędnych prac, mających na celu szybką realizację przedsięwzięcia budowy wodociągów.
6 kwietnia 1905 r. – burmistrz Keppler przedstawił rajcom kosztorys oraz plan wykonany przez doświadczonego w tej materii, m.in. w budowaniu wodociągów krakowskich, inż. Romana Kajetana Ingardena. Z powodu wysokich kosztów inwestycję odroczono, a temat budowy wodociągu powrócił dopiero w 1907 r.
1908 r. – ówczesny student Politechniki Lwowskiej, Władysław Sikorski (późniejszy Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych i Premier Rządu RP na Uchodźctwie), w ramach pracy dyplomowej napisał dysertację „Obliczenie wodociągu dla miasta Chrzanowa”. Choć była to praca czysto teoretyczna i nie uwzględniała kosztorysów przedsięwzięcia, pokazywała, że Chrzanów ma wszelkie warunki by aspirować do rangi nowoczesnego miasta i prawdopodobnie spowodowała wzrost zainteresowania budową wodociągu wśród chrzanowskich rajców.
24 marca 1909 r. – podczas posiedzenia Rady w Chrzanowie postanowiono wykonać kanał w ciągu ul. Mickiewicza. Tymczasowo rozwiązywało to problem odprowadzania nieczystości dla najważniejszych instytucji w mieście: magistratu i szkoły. Wodę naturalnie odprowadzano kanałami ukształtowanie. Były to jednak doraźne próby zapoczątkowania kanalizacji w mieście.
14 września 1910 r. – postanowiono wystąpić do C.K. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (K.K. Ministerium des Innern) o udzielenie subwencji państwowej na realizację wodociągów. Do wniosku dołączono wcześniej przygotowane plany i kosztorysy. Dokumentacja ta nie przyniosła jednak oczekiwanego efektu i po raz kolejny całe przedsięwzięcie ustąpiło miejsca innym problemom gminy.
4 grudnia 1912 r. – spośród radnych wybrano ośmioosobową komisję, która miała się ponownie zająć wstępnymi pracami przy budowie kanalizacji. Gmina miała zaciągnąć również pożyczkę na kwotę 150 tys. koron (ok. 75 tys. zł), aby pokryć wszelkie niezbędne koszty. Kolejny raz inwestycje poniosła fiasko, ponieważ uaktualnione kosztorysy, przedstawione w 1913/14 r. opiewały na prawie milion koron.
30 kwietnia 1914 r. – zmieniono skład Komisji Wodociągowej. Szczęśliwie dla inwestycji, w jej skład wszedł prawnik dr Samuel Cyfer, który był wielkim orędownikiem powstania instalacji wodociągowych w mieście.
Niestety wybuch Wielkiej Wojny przerwał wszelkie prace nad budową wodociągu w Chrzanowie.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zmodernizowano i podjęto decyzje o odtopieniu kopalni „Matylda” uznawanej za najbardziej „zawodniony” zakład górniczy na świecie. Wtedy też – w 1921 r. – temat wodociągów mógł powrócić pod obrady Rady Miejskiej. 26 stycznia 1921 r. dr Samuel Cyfer przypomniał, iż kwestia kanalizacji w mieście jest rozpatrywana od okresu przedwojennego i zdaje się nie mieć końca. Dlatego też zaapelował o bezzwłoczne podjęcie rozmów z kopalnią „Matyldą”. Rada Miejska przychyliła się do wniosków.
Tych planów również nie zrealizowano. Niedługo później nastąpił „Black Tuesday” i okres tzw. Wielkiego Kryzysu, który odbijając się szerokim echem, dotarł także do Chrzanowa. Kopalnia „Matylda” została odtopiona w 1926/27 r., by dn. 8 sierpnia 1930 r. zostać po raz kolejny zatopioną.
Sprawa mogłaby wydawać się znów znacząco odsunięta w czasie, ale 16 marca 1928 r. weszły w życie dwa rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej: o zaopatrywaniu ludności w wodę oraz o usuwaniu nieczystości i wód opadowych. Pierwsze z nich nakładało na gminy bezpośredni obowiązek zaopatrzenia mieszkańców w wodę pitną. Gminy miały czuwać nad prywatnymi, jak i publicznymi urządzeniami do poboru i rozprowadzania wody, a w razie ich braku zostały zobligowane do budowy i konserwacji odpowiednich instalacji. W gminach takich jak Chrzanów (poniżej 25 tys. mieszkańców), zatwierdzenia projektów i sprawdzanie urządzeń wodociągowych należało do wojewódzkich władz administracyjnych.
27 czerwca 1931 r. do wojewody krakowskiego udała się delegacja z Chrzanowa, w celu uzyskania pożyczki na budowę wodociągów. Wojewoda zadeklarował poparcie tej inicjatywy. W międzyczasie rozpoczęły się prace nad miejscowymi przepisami wodociągowo-kanalizacyjnymi pod przewodnictwem dra Cyfera. Zarząd Gminny w Chrzanowie przyjął je na sesji 28 kwietnia 1933 r. Następnie dokument został przekazany do Rady Powiatowej, która przyjęła go 7 czerwca 1933 r. Przepisy opublikowano w Krakowskim Dzienniku Wojewódzkim jako 124 Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dn. 31 lipca 1933 r., a weszły w życie dwa miesiące później.
Według zapisów, właściciele nieruchomości położonych wzdłuż ulic i placów objętych budową wodociągu miejskiego mieli obowiązek podłączenia się do instalacji. Dotyczyło to budynków mieszkalnych, gospodarczych, budynków dla zwierząt hodowlanych, jak i tych przeznaczonych na działalność gospodarczą z zakresu przetwórstwa produktów spożywczych. W razie rozbudowy lub przebudowy danego budynku przed oddaniem go do użytku należało nowe części również podłączyć do całej sieci. Osoby, które nie zastosowałyby się do powyższych przepisów, miały być „ukarane” przymusowym wykonaniem podłączenia.
Był to niezwykle istotny dokument dla ówczesnego miasta, a jak pokazuje historia wyjątkowy dla jego dziejów. Regulamin ten sprawiał, że Chrzanów podnosił swoją rangę w województwie krakowskim i był powodem dumy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych II Rzeczypospolitej. Określał dokładnie wszelkie specyfikacje, obliczenia, wymiary a także stawki obowiązujące w Chrzanowie.
Pięć etapów budowy chrzanowskiego wodociągu
Budowę wodociągu w Chrzanowie można podzielić na sześć etapów realizowanych kolejno w latach: 1933-35 (I etap); 1935-36 (II etap), 1936-39 (III etap); 1937-38 (IV etap), 1938-39 (V etap) oraz 1939-40 (VI etap).
Do realizacji projektu potrzeba było ok. 700 tys. zł, czyli ponad dwa razy więcej niż wynosił kapitał miasta. Dlatego też 20 czerwca 1933 r. Zwierzchność Gminna postanowiła zaciągnąć prawie milion złotych kredytu na budowę wodociągów. W tym momencie można było rozpocząć prace. Postanowiono nadać podniosły charakter całemu przedsięwzięciu, ponieważ prawdziwie urzeczywistniało ono wizję nowoczesnego miasta, do którego rangi pretendował Chrzanów.
31 sierpnia 1933 r., oficjalnie, w dokumentach protokołów Rady Miejskiej, użyto sformułowania „Przedsiębiorstwo Wodociągowe w mieście Chrzanowie”. Postanowiono, że pod względem technicznym, ten zakład będzie się składał z trzech części: ujęcia wody (studni artezyjskiej) z halą pomp, zbiornika wodnego oraz głównego rurociągu tłocznego. Administracja należała do Zarządu Miejskiego w Chrzanowie z siedzibą w budynku magistratu przy ul. Mickiewicza 6. Projekt wszystkich części wodociągu dla Chrzanowa został zamówiony przez Zarząd Miejski i wykonany w 1933 r. przez autoryzowanego inż. Włodzimierza Dołegę-Dziakiewicza z Warszawy.
Realizacja inwestycji została podzielona na pięć faz, realizowanych oddzielnie przez innego przedsiębiorcę, wyłonionego w drodze przetargu. Pierwsza faza, obejmowała utworzenie podstawowej infrastruktury, w tym wybudowanie dróg dojazdowych oraz zbiornika wody. Powstały wówczas trzy drogi dojazdowe. Fazą drugą była budowa zbiornika wody, który miał za zadanie magazynować niezużytą, a wydobytą wodę do czasu maksymalnej konsumpcji, w razie niewystarczającej wydajności pomp. Ten wzniesiono poza miastem, na tzw. Łączkowej Górze przy ul. Balińskiej. Zbiornik został wzniesiony na fundamencie pierścieniowym jako konstrukcja żelaznobetonowa (ściany zewnętrzne) w kształcie walca pionowego o wysokości 5 m i średnicy zewnętrznej 12,30 m, a wewnętrznej 11,90 m3. Charakterystyczną rzeczą był napis w licu betonowym ściany frontowej komory zasuw, który brzmiał „Wodociągi Miasta Chrzanowa”.
Kolejną, trzecią fazą, która prowadzona była równolegle do budowy zbiornika, był odwiert studni artezyjskiej, który miał za zadanie dostarczać wody głębinowe zasilające wodociągi. Woda pozyskiwana w tym miejscu była „smaczna”, wolna od zanieczyszczeń bakteriologicznych, jej temperatura wahała się między 9° C a 10° C oraz spełniała wszystkie normy określone w ustawie.
Czwartą fazą (jesień 1934 r.) była budowa nowoczesnej stacji pomp. Podzielono ją na dwie części: wzniesienie budynku oraz jej wyposażenie. Niestety nie zachował się projekt tego budynku, ale istnieją przynajmniej dwie fotografie lotnicze wykonane przez Luftwaffe zimą 1944 r. oraz przez pilotów alianckich z początku 1945 r., na których widać ten obiekt. Pompy zostały zamówione w Stoczni Gdańskiej za kwotę 14 362 zł, w którą to cenę wliczony był montaż całej instalacji przez fachowców z Gdańska.
Mimo, że budowa sieci kanalizacyjnej była formalnie dopiero piątym etapem, to trwała ona równocześnie z poprzednimi – już od dn. 1 września 1933 r. Rozpoczęto ją od wykonania głównego rurociągu tłocznego o średnicy ø 200 mm i długości 1 350 m, który łączył halę pomp ze zbiornikiem wodnym. Jego przebieg wyznaczono granicami poszczególnych parcel oraz ulicami: ul. Zieloną, ul. Krakowską, północną stroną Rynku, ul. Sienkiewicza (przez Mały Rynek) i ul. Balińską. Tą samą trasą została poprowadzona główna nić wodociągowa, która docelowo dystrybuowała wodę na poszczególne ulice miasta.
W trakcie prac położono w Chrzanowie ponad 10 km nowego rurociągu, który wyposażony został w 58 zasuw. W mieście zainstalowano, przy tej sposobności, 21 hydrantów dla straży pożarnej. Była to armatura o ø 80 mm, dzięki które podwyższyło się bezpieczeństwo przeciwpożarowe w mieście. Dzięki tej inwestycji Chrzanów zyskał kanały w ok. 1/3 ulic ówczesnego miasta oraz podstawową infrastrukturę wodociągową.
Zgoda na użytkowanie wodociągu została wydana przez starostę 26 lutego 1935 r. na czas nieograniczony, z pewnymi zastrzeżeniami, a oficjalne otwarcie miejskiego wodociągu nastąpiło w niedzielę, dn. 31 marca 1935 r. w nowo wybudowanej hali pomp. Podniosłe uroczystości rozpoczęły się wmurowaniem aktu erekcyjnego Chrzanowskich Wodociągów. Tym samym Chrzanów, stał się jednym z ponad 100 miast w II Rzeczpospolitej, które posiadało system wodociągowo-kanalizacyjny.
